The Official Website of Ahmad Shamlou سایت رسمی احمد شاملو

۱
تحوّل هایكوُ بیشتر كار باشوْ بود. باشوْ می‌خواست احساسش را از ذِن در نوعی شعرِ همراه با روح ووُشیه wu-shih یا بوُجی buji، یعنی «هیچ چیز خاصّ»، بیان ‌كند. می‌گفت: «برای سرودن هایكوُ كودكی خردسال شوید.» زیرا شعرهای باشوْ از همان عینیت الهام‌ یافته برخوردارند كه بیان كودك از اعجاب، و با همان احساسِ از جهان به ما بازمی‌گردند كه بار نخست چشمان شگفتی‌زده‌ی ‌ما با جهان روبرو شده‌ بود:

تو آتش برافروز
تا من چیزی زیبا نشانت‌ دهم:
     گوی عظیمِ برف را!

در ذِن، انسان جانی جدا از آنچه می‌داند و می‌بیند ندارد، و این را گوچی‌كوُ در این هایكوُ بازگفته‌است:

ذِن‌‌‌‌‌رین‌‌‌‌كوُشوو  كتابی است گردآورده‌‌‌‌ی اِی‌‌‌‌چوْ . جُنگ یا مجموعه‌‌‌‌ی سخنان كوتاهی است كه از كتاب‌‌‌‌های گوناگون فراهم ‌‌‌‌آمده و دربردارنده‌‌‌‌ی نوشته‌‌‌‌هایی از ذِن، از سوترههای بودایی، از نوشته‌‌‌‌های كنفوسیوسی، مثل لیوُن یوُ یا سخنان  كُنفوسیوس، از آثار فیلسوفان دائوی، و از شعرهای شاعرانی چون توْئن‌‌‌‌می، توهو، ریتای‌‌‌‌هاكوُ، هاكوُراكوُتن، و دیگران.
رهروان ژاپنی در دیرهای ذِن، هم در گذشته و هم امروز، این جُنگ را بسیار می‌‌‌‌خوانند و به‌‌‌‌ كار می‌‌‌‌برند. این رهروان هر سخنی را كه به نظرشان گشاینده‌‌‌‌ی مشكلی یا كُوانی koan است ــ كه استاد به آن‌‌‌‌ها داده ــ انتخاب‌‌‌‌می‌‌‌‌كنند. حتّا نگاهِ كوتاه و گذرایی به ترجمه‌‌‌‌ی نمونه‌‌‌‌هایی از این مجموعه ارتباط عمیق هایكوُ را با آن‌‌‌‌ها نشان‌‌‌‌می‌‌‌‌دهد:

از دیر زمان در ادبیات ژاپنی دوگونه شعر هجایی بوده‌‌ است، شعرهای بلند و شعرهای كوتاه كه واكا یا تانْ‌‌كا  خوانده‌‌می‌‌شود. در آغاز عصر میلادی، شعرهای كوتاه را دو شاعر با هم می‌‌ساختند، یكی ۵، ۷، ۵ هجا را و دیگری ۷، ۷ هجا را. بعدها در قرن چهاردهم میلادی از چهارده هجای آخری تان‌‌كا، «هایكوُ» به ‌‌وجود آمد. در دفتر هشتم مان‌‌یوْـ شوو نمونه‌‌هایی از این گونه شعرهای كوتاهِ زنجیری آورده شده‌‌ است. شعرهای زنجیری بلند، در بخش آخر دوره‌‌ی هِی‌‌آن (۷۸۱-۱۱۸۴) پیدا شد، و در بخش نخست دوره‌‌ی كاماكوُرا (۱۱۸۶-۱۳۳۹) رواج یافت. دو مكتب پیدا شد، یكی جدّی یا اوُشینا و دیگری طنزآمیز یا موُشینا. مكتب موشینا نامهای‌‌كای رِن‌‌گا، یا های‌‌كای را، كه به معنای شعرهای زنجیری طنزآمیز است، به ساخته‌‌های خود داد، و این كلمه درباره‌‌ی هر گونه شعر و تمرین‌‌های شاعرانه‌‌ی از این نوع به ‌‌كار برده ‌‌می‌‌شد. دو شاعر، یكی سوْكان (۱۴۶۵-۱۵۵۳) و دیگری موری‌‌تاكه (۱۴۷۳-۱۵۴۹) پدید آورندگان های‌‌كای رِن‌‌گا هستند كه این خود خاستگاهِ بی‌‌واسطه‌‌ی هایكوُ است. لغت «هایكوُ» تركیب های‌‌كای و هوكّوُ است، كه نخستین شعر از شعرهای زنجیری بلند است. گاهی های‌‌كای در معنای هایكوُ به ‌‌كار برده ‌‌می‌‌شود، و برخی هم هنوز هوكّوُ را به ‌‌كار می‌‌برند.

هایكوُ،هایكوُ اصطلاحات فنّی فراوانی دارد كه تعریف و توضیح آن‌‌‌‌‌‌ها دشوار است، چرا كه به روابط ظریف یا حالات پیچیده‌‌‌‌‌‌ی جان اشاره‌‌‌‌‌‌می‌‌‌‌‌‌كند. از سوی دیگر، خود لغات از نظر معنا تغییر كرده و معنایی كه امروزه دارد متفاوت از معنای صد یا هزار سال پیش آن‌‌‌‌‌‌هاست.
پیش از این با اصطلاحاتی چون سابی، وابی ، و یووگِن  آشناشده ‌‌‌‌‌‌ایم. اینك چند اصطلاح مهم دیگر.

شعری از این‌‏دست اگر برآنی كه بگویی،
نخست باید جانی از این‌دست را در خور باشی؛
نقشی بدین‏ گونه اگر بر آنی كه بنگاری،
نخست باید نقشی از این‌گونه را اندر یابی. (*)


(*) ئیشّوو میوُرا و روُث فوُلر ساساكی، ذن كوان، ص ۱۱۸.

پیش از باشو:

سوْگی
سوکان
موری‌تاکه و دیگران
ئونی‌تسورا

راهِ كوهستانی:
غازهای وحشی در ابرها
     و آوازِ اردك‌‌‌های كاكُلی در دره‌ی تنگ.

[پنداری كوره‌‌‌ راهِ كوهستانی این احساس را در آدمی بوجود می‌‌‌آورد كه در فاصله‌‌‌یی یكسان از آسمان و زمین ایستاده ‌‌‌است: نه زمینی زمینی است، و نه آسمانی آسمانی. یا در این نقطه می‌‌‌تواند پیوند مشهودی میان زمین و آسمان باشد. به سخن دیگر: این پیوند جاودانه ‌‌‌است، گیرم برای درك آن می‌‌‌باید به نقطه‌‌‌یی در میان راه صعود كرد.]