از دیر زمان در ادبیات ژاپنی دوگونه شعر هجایی بوده است، شعرهای بلند و شعرهای كوتاه كه واكا یا تانْكا خواندهمیشود. در آغاز عصر میلادی، شعرهای كوتاه را دو شاعر با هم میساختند، یكی ۵، ۷، ۵ هجا را و دیگری ۷، ۷ هجا را. بعدها در قرن چهاردهم میلادی از چهارده هجای آخری تانكا، «هایكوُ» به وجود آمد. در دفتر هشتم مانیوْـ شوو نمونههایی از این گونه شعرهای كوتاهِ زنجیری آورده شده است. شعرهای زنجیری بلند، در بخش آخر دورهی هِیآن (۷۸۱-۱۱۸۴) پیدا شد، و در بخش نخست دورهی كاماكوُرا (۱۱۸۶-۱۳۳۹) رواج یافت. دو مكتب پیدا شد، یكی جدّی یا اوُشینا و دیگری طنزآمیز یا موُشینا. مكتب موشینا نامهایكای رِنگا، یا هایكای را، كه به معنای شعرهای زنجیری طنزآمیز است، به ساختههای خود داد، و این كلمه دربارهی هر گونه شعر و تمرینهای شاعرانهی از این نوع به كار برده میشد. دو شاعر، یكی سوْكان (۱۴۶۵-۱۵۵۳) و دیگری موریتاكه (۱۴۷۳-۱۵۴۹) پدید آورندگان هایكای رِنگا هستند كه این خود خاستگاهِ بیواسطهی هایكوُ است. لغت «هایكوُ» تركیب هایكای و هوكّوُ است، كه نخستین شعر از شعرهای زنجیری بلند است. گاهی هایكای در معنای هایكوُ به كار برده میشود، و برخی هم هنوز هوكّوُ را به كار میبرند.
اینك شرح كوتاهی از چگونگی پدید آمدن هایكوُ از شعر ۳۱ هجایی واكا یا تانكا. این كار از طریق رِنكو صورت گرفتهاست.
در عصر مانیوْ- شوو ازنظر هجا، سه گونه شعر، رواج داشت: چوْكا كه ۵، ۷، ۵، ۷، ۵… ۷ هجا داشت و تانكا یا واكا كه ۵، ۷، ۵؛ ۷، ۷ هجا؛ و سِدوْكا هم ۵، ۷، ۷ هجا. از این سه، تانكا یا واكا دربارهی موضوعات جنگ و عشق، و همهی جنبههای زندگی انسانی سروده میشد. در قرن دهم، تغییری پیدا شد. شعرها هوشمندانهتر شد و پرداخت بیشتری یافت، و نامستقیمتر از شعرهای كهن گشت. اما یك حالت كلی غنایی و یك حدیث نفس در آن هست كه احساسهای شاعرانه را بیانكند.
سپس میرسیم به رِنكو یا رِنْگا، یعنی شعرهای زنجیری، كه ساختهی مشترك چند شاعر است و در آنها طنز و بازیگوشی و تصنع بیشتری به كار رفته است. مردم به رِنكو رو میآوردند چون آسانتر از واكا، و چیزی آزاد و آسان در آنها بود، كه این خود یكی از نشانههای هایكوُ است. رِنكو در دورهی موُروماچی (۱۳۹۲-۱۴۹۰) به اوج رسید؛ سوْگی بزرگترین روشنگر این گونه شعر بود. واكا بهتدریج به جستجوی یووگِن، كه لطافتی اسرارآمیز است، و سِیجاكوُ، كه آرامش روح است، برآمد. ولی هنوز به كلمات بستگی داشت تا اثر خاص خود را به وجود آورد و همین سبب میشد كه اغلب به ابهام بیشتر دچار شود. هدفهای واكا و رِنكو مختلف نبود، امّا حقیقت این بود كه رِنكو دو یا چند شاعر و دو بخش داشت: بخش اوّل ۵، ۷، ۵ هجا و بخش دوّم ۷، ۷ هجا. این دو بخش مخالف یكدیگر بودند و همین سبب روشنی فضا و استقلال آنها شد و نیز در هر یك از آن دو به یك نیازِ به ایجاز انجامید. نكتهی دیگر آن كه این تقسیمبندی، رِنكو را بیشتر به توصیفی و عینی شدن متمایل كرد تا به غنایی و ذهنی شدن، زیرا كه همسانی حالت، دشوارتر از شباهت موضوع و مضمون است. دیگر آن كه رِنكو به خلاف واكا كه خاستگاه درباری داشت، كار رهروان و مرتاضان بود و این درنهایت به هایكوُ رنگ بودایی و طعمی اندك بدبینانه و گریز از جهان داد، و نیز حالت یك «ناظر» منفی را دربارهی جهانی كه هرگز آن را از دست نداده است.
پس از سوْگی، رِنكو اصالت و قدرت خود را از دست داد؛ قواعد آن بیشتر و پیچیدهتر شد. در زمان سوْكان (۱۴۶۵-۱۵۵۳) مصالح جدیدی به كار گرفته شد، مثل كلمات روزمره، اندیشههای نامنتظر، تناقضات صورت و ماده، عناصر عقلی و طنزآمیز، كه سرانجام «معنای» هایكوُ را از واكا جداكرد. در زمان تِیتوكوُ (۱۵۷۰-۱۶۵۳) رِنكو یا هایكای هنوز آزادتر شده، بیشتر بازیهای هوشمندانهی با كلمات بود مثل جناس و مانند اینها. به خلاف این، مكتب دانرین كه به همت سوْیین (۱۶۰۴-۱۶۸۲) پیداشد میكوشید این طنز را بیشتر روحی كند تا لفظی. هنگامی كه شعر نیاز به جان تازهیی داشت، ئونیتسوُرا و باشوْ پیدا شدند. باشوْ تمام عمر رِنكو یا هایكای نوشت.
مناسبترین قواعد رِنكو اینها است: هوكّوُ، ۵، ۷، ۵ هجا با شعر شروع كه یك فصلْواژه با خود دارد. شعر دوّم، ۷، ۷ هجا، كه احساس هوكّوُ را كامل میكند؛ امّا شعر سوم، با ۵، ۷، ۵ هجا، شعر را به حوزهی جدید تجربه یا تخیل شاعرانه میبرد. فصل میتواند در شعر آغازین باشد، یا بسته به میل شاعران، تغییر كند، امّا چند قانون بر آن حكمروایی دارد.
یك نمونه از زنجیرهی شعرهایی میآوریم كه در سال ۱۶۹۰، چهار سال پیش از مرگ باشوْ، او با كیورایی، بونچوْ، و شیهوْ یا فوُمیكوُنی ساختهاند. بعدها بونچوْ و كیورایی آن را در جُنگی به نام بارانی بوریایی بوزینه منتشر كردند. در این مجموعه هایكوُ، رِنكو، و سفرنامهیی از باشوْ به چاپ رسیده است. این رشته رِنكو معروف است به نخستین باران زمستانی. یاد آور میشویم كه این چهار شاعر با هم مینشستند و شعر میگفتند. این شعرها به طومار مصوّری میماند كه آرامآرام در برابر ما گشوده شود. اینجا چهار شعر از ۳۶ شعر این مجموعه را میآوریم همراه با یك توضیح كوتاه.
كیورایی:
پرهایش را
به منقارِ خویش میآراید كوركور
در نخستین بارانِ زمستانی.
باشوْ:
نفسِ تُندباد بر برگها میوَزد؛
آنها خاموشاند.
بونچوْ:
با پاجامهی خیس
پگاه،
از رود میگذرد.
شیهوْ:
یكی كمانِ خیزرانی
گوركن را تهدید میكند.
اینك توضیح كوتاه چهار شعر بالا.
هوكّوُ پرهایاش را
زمستان: به منقارِ خویش میآراید كوركور
در نخستین بارانِ زمستانی.
در اینجا «پر» تأكید میشود نه پرندهی كوركور. او پرهایاش را كه از باران خیس شده میآراید.
شعر جنبی
نفسِ تُندباد بر برگها میوزد؛
زمستان: آنها خاموشاند.
این شعر چشمانداز پشت سر كوركور را پُر میكند، و همین سبب میشود كه پرنده برجستگی پیدا كند.
شعر سوّم
با پاجامهی خیس،
آمیخته: بامدادان،
از رود میگذرد.
در دو شعر اوّل و دوّم، تصویر جنگلی را میبینیم با شاخههای عریان و كوركورِ تنهایی كه در باران روی شاخهیی نشستهاست. تا اینجا مردی در تصویر نبود، امّا یك روستایی از رود میگذرد، بیاعتنا به آن كه شلوارش خیس شده است. از نظر دستوری این شعر را ناقص دانستهاند، چرا كه به تغییر موضوع انجامیده است.
شعرچهارم
یك كمانِ خیزرانی
آمیخته: گوركن را تهدید میكند.
اغلب نزدیك بیشهها یا لب كشتزارها كمانی میآویزند كه حیواناتی مثل گوركن و گوزن و گراز را بترسانند. این كمان یك جور مترسك است، البته یك مترسك خرافی، به این معنا كه ساختهی خیال برزگر است. كمان نزدیك رودخانهیی است كه برزگر بینوا از آن میگذرد.
همهی ۳۶ رِنكویی كه بهنام نخستین باران زمستانی در جُنگ بارانی بوریایی بوزینه آمده به همین ترتیب با هم بستگی پیدا میكنند.
هایكو از هفده هجا ساخته میشود در سه بخش، به این شكل: ۵، ۷، ۵ هجا، و در آغاز ۱۷ هجای اوّل از ۳۱ هجای تانْكا یا واكا بود . چنانكه پیش از این گفته شد، در قرن چهاردهم بود كه هایكوُ نخستین بار از چهارده هجای دوّم واكا (۷، ۷) جدا شد. امّا واژهی «هایكوُ» به معنای شعر مستقلِ ۵، ۷، ۵ هجایی در اواسط قرن هجدهم به كار برده شد. پیش از این دوره، هایكوُ به معنای شعرهای ۵، ۷، ۵ و یا ۷، ۷ هجایی یعنی هایكای رِنگا بود. كیكاكوُ در پیشگفتار میناشیگوُری، منتشر شده در سال ۱۶۸۳ آن را به كار برد. دلیلهای تغییر «هوكّوُ» به «هایكوُ» اینها است : تمایل به مشخّص كردن یك انقلاب در ذوق، تاحدّی بازگشت به سلیقهی (خوب) بوُسون؛ نشان دادن استقلال شعر.
هایكوُ نه قافیه دارد، نه وزن، و نه در خواندن آن فراز و فرودی در آهنگ دیده میشود، روی هم رفته هیچ شرط عروضی و قافیه سازی ندارد، امّا از نوعی نقطه گذاری شاعرانه به نام كیرجی بهره میبرد كه توضیح آن برای ما كه اینجا سر و كاری با متن ژاپنی این شعرها نداریم سودی ندارد. بسیار كم پیش میآید كه هایكوُ را به آواز بلند بخوانند. هایكوُ را با آن خط خوشنمای ژاپنی، كه خود «نقشینه»های زیبایی است، فقط باید دید.
اینك دو هایكوُی كهن كه تا زمان شیكی بهغلط هوكّو خوانده میشد:
توفان
به جستجوی
شكوفههای پراكنده میرود. (فوُجیوارا سِدایئه)
شكافی در ابرها،
كه از آن برف فرو میبارد
بر كوهستانهای دوردست. (سِنجوُن)